معماری گوتیک چیست؟ آشنایی با شاخصه‌های سبک گوتیک و بناهای مهم آن

معماری گوتیک دوره‌ای شاخص و تاثیرگذار در معماری اروپاست. سبک گوتیک در معماری اروپا از قرن ۱۲ تا ۱۶ میلادی رواج داشت و معماری مذهبی کلیسایی را به نهایت زیبایی و ظرافت رساند. دوره گوتیک بر تمامی هنرها از جمله نقاشی، مجسمه‌سازی، معماری و طراحی مبلمان تاثیری شگرف گذاشت. تا حدی که امروزه نیز می‌توانیم عناصر معماری گوتیک را در بسیاری از طراحی‌های معاصر ببینیم.

با پیشرفت مهندسی و اختراع راهکارهای جدید در انتقال بار ساختمان در قرن ۱۲ و ۱۳ سبک گوتیک به وجود آمد. استفاده از قوس‌های تیزه‌دار، طاق‌های دنده‌دار قطری و پشت‌بندهای معلق در معماری گوتیک امکان ساخت کلیساهایی با مساحت و ارتفاع بیشتر را فراهم کرد.

پنجره‌های بزرگ با شیشه‌های رنگی پرنقش‌و‌نگار از ویژگی‌های دیگر معماری گوتیک است. وجود پنجره‌های بزرگ در کلیساهای گوتیک به لطف پیشرفت سازه‌ای ممکن شد، زیرا برای نگه داشتن وزن سقف، دیگر نیازی به دیوارهای یکپارچه و ضخیم نبود. وجود همین شیشه‌های رنگی وسیع است که فضای داخلی کلیساهای گوتیک را به تجلی‌گاه زیبای نور و رنگ تبدیل کرده است.

بسیاری از ساختمان‌های گوتیک سنگی هستند، هر چند در بعضی از کشورها همچون ایتالیا از آجر و سنگ مرمر در ساخت کلیساهای گوتیک استفاده می‌شد. محبوبیت سبک گوتیک در معماری اروپای قرون وسطی چند قرن ادامه داشت و با رواج معماری رنسانس در فرانسه، ایتالیا و دیگر نقاط اروپا از محبوبیت معماری گوتیک کاسته شد. در ادامه با ویژگی‌ها و اصطلاحات معماری گوتیک بیشتر آشنا خواهیم شد.

مشخصات سبک گوتیک

پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی (Stained Glass)

پنجره‌هایی پر شده با تکه‌شیشه‌های رنگی که به صورت هنرمندانه‌ای نقاشی‌هایی از داستان‌های مسیحی را بیان می‌کنند از زیبایی‌های معماری گوتیک است. وجود چندین پنجره با ارتفاع زیاد و قوس‌ تیزه‌دار (Lancet Window) از ویژگی‌های نمای کلیساهای گوتیگ است. در سبک گوتیک پیشرفته، پنجره بزرگ دایره‌ای به نام گل رز (Rose Window) به عنصر شاخص نما تبدیل شد.

جناح شمالی کلیسای جامع نتردام Chartres با داشتن پنجره رنگارنگ طرح Rose Window با حدود ۱۳ متر قطر، بسیار زیبا و خیره‌کننده است.

در پنجره‌های بزرگ گوتیک معمولا از قاب داخلی تزئینی (Tracery) استفاده می‌شود که نقوش هندسی متنوع و زیبایی دارد. قاب‌های تزئینی درون پنجره‌های گل رز به زیبایی از سنگ تراشیده می‌شدند و جلوه‌ای چشمگیر در نمای اصلی کلیسای گوتیک داشتند.

قوس‌های تیزه‌دار

 عنصر مهم دیگر معماری گوتیک قوس نوک‌تیز یا تیزه‌دار است. کاربرد فراوان این قوس در ساختار دیوارهای کلیسای گوتیک، هدف عملکردی و زیبایی را همزمان دارد. قوس تیزه‌دار به نسبت قوس دایره‌ای پخش بار متفاوتی دارد و بار سقف را بهتر بر نقاط مشخصی از دیوار منتقل می‌کند. به کمک کاربرد قوس تیزه‌دار در معماری گوتیک، بار سقف بر روی ستون‌هایی (Pillars) متمرکز می‌شود و به زمین انتقال می‌یابد. این نوع انتقال بار بنا به زمین، نوعی اسکلت ساختمانی می‌سازد و به همین دلیل است که می‌توان در بین دو ستون، پنجره‌ای بزرگ قرار داد.

علاوه بر کارکرد سازه‌ای قوس گوتیک، قوس‌های تیزه‌دار باعث ارتفاع بیشتر بنا می‌شوند و حسی معنوی ایجاد می‌کنند که کلیسا به سمت آسمان کشیده شده است. کاربرد فراوان قوس تیزه‌دار در سبک گوتیک تاثیرگرفته از معماری اسلامی است. پیش از دوران گوتیک، قوس رومی دایره‌ای در کلیساهای سبک رومانسک کاربرد داشت.

سقف طاق‌دار

طاق‌بندی تیزه‌دار سقف یکی دیگر از مشخصات برجسته معماری گوتیک است. سقف‌های مرتفع کلیساهای گوتیک به کمک طاق دنده‌دار (جناغی) پوشش داده می‌شدند و پشت‌بندهای معلق به انتقال بار سقف کمک می‌کردند. این شیوه طاق‌زنی سقف باعث شد کلیساهای بزرگتر و مرتفع‌تر با سقفی خیره‌کننده ساخته شوند. طاق‌های سقف در معماری گوتیک، اشکال و ابعاد مختلفی داشتند و تنوع زیبایی میان کلیساهای مختلف گوتیک ایجاد می‌کردند.

پشت‌بند معلق

یکی از مهم‌ترین عناصر سازه‌ای و فرمی در معماری گوتیک، پشت‌بندهای معلق است. پشت‌بندهای معلق را می‌توانید در نماهای جانبی تمامی کلیساهای بزرگ گوتیک ببینید. بکارگیری این پشت‌بندها در سبک گوتیک باعث شد کلیساهای بلندتر و باشکوه‌تری بدون نیاز به ضخیم‌تر شدن دیوارها ساخته شود. تکرار پشت‌بندهای معلق به صورت پشت‌سرهم و یا شعاعی، حس ریتم و حرکت را در بیننده ایجاد می‌کند و از زیبایی‌های ساختمان‌های گوتیک است.

نام معماری گوتیک از کجا آمده است؟

در قرون وسطی و دوران اوج محبوبیت معماری گوتیک، کسی از نام «گوتیک» برای آن استفاده نمی‌کرد و در بسیاری از کشورها به نام Opus Francigenum یا «کار فرانسوی» شناخته می‌شد زیرا این سبک از کشور فرانسه آغاز شده است.

کلمه گوتیک سال‌ها بعد و در دوره رنسانس برای توصیف این سبک به کار رفت. کلمه گوتیک، این سبک را به قوم «گوت» نسبت می‌داد که اقوامی بدوی بودند که از سمت آلمان و اسکاندیناوی به امپراتوری روم حمله کرده‌اند. بنابراین کلمه گوتیک، بار معنایی منفی داشت. تئوری‌پردازان رنسانس معماری گوتیک را نامتقارن، تجملاتی و بی‌بهره از زیبایی کلاسیک می‌دیدند.

واژگان و اصطلاحات مهم در معماری گوتیک

Aisle: راهروی کلیسا

Arcade: رواق یا ردیفی از قوس‌های پشت سر

Choir: محل نشستن گروه کر یا سرایندگان کلیسا

Spire: مناره مخروطی

Transept: جناح کلیسا

Ribbed Vault: طاق‌بندی دنده‌دار

Flying Buttress: پشت‌بند معلق

Pointed Arch: قوس تیزه‌دار (نوک‌تیز)

Pillar: ستونی که کارکرد سازه‌ای و یا تزئینی دارد. Pillar می‌تواند نقشی در انتقال بار نداشته باشد و صرفا دکوراتیو باشد.

Column: ستونی که حتما عملکرد سازه‌ای دارد و وظیفه انتقال بار ساختمان به زمین را بر عهده دارد.

External Buttress: پشت‌بند خارج از ساختمان

Clerestory: بخشی از دیوار کلیسای گوتیک که بالاتر از ارتفاع قامت انسان قرار دارد و ردیف پنجره‌های زینتی در آن تعبیه می‌شود.

Triforium: تریفوریا دیواره‌‌ای طاق‌دار است که بخشی از فضای داخلی کلیسا را در ارتفاع بالاتر از قامت انسان از صحن اصلی کلیسا جدا می‌کند. تریفوریاهای اولیه اغلب عریض بودند، اما تریفوریاهای بعدی کم‌عرض‌تر شدند و ممکن بود طاق‌هایی کور باشند که به اندازه کافی پهن نیستند که بتوان در امتداد آنها راه رفت.

Pinnacle: عنصری تزئینی به شکل هرم یا مخروط عمودی که در بالای برج‌های کلیسا قرار می‌گیرد.

Vaulting Web: طاق‌های به‌هم‌تنیده

Diagonal Rib: دنده قطری طاق

Transverse Rib: دنده متقاطع یا عرضی طاق

Oculus: هر ساختار چشم‌مانند در معماری اکلوس نامیده می‌شود. در کلیساهای گوتیک اکلوس به معنای پنجره‌های کوچک دایره‌ای‌شکل است.

Lancet: پنجره‌های باریک و بلند گوتیک که در بالایشان قوس تیزه‌دار دارند و با شیشه‌های رنگی پر می‌شوند.

Nave Arcade: رواقی که بخشی از شبستان کلیسا را از صحن اصلی جدا می‌کنند.  

Compound Pier with Responds: ستون مرکب به همراه نیم‌ستون‌های سازه‌ای (Respond نیم‌ستونی است که در دیوار جای می‌گیرد و سنگ آغازین قوس را نگه می‌دارد).

سه دوره معماری گوتیک و کلیساهای مهم آنها

دوره گوتیک اولیه (۱۲۰۰-۱۱۲۰)

شروع سبک گوتیک را ایل دوفرانس (منطقه‌ای در اطراف پاریس) می‌دانند، جایی که ساکنان مرفه آن منابع کافی برای ساختن کلیساهای بزرگی را داشتند. کلیساهای باشکوهی که اکنون مظهر معماری گوتیک هستند. اولین بنای گوتیک به‌جامانده، کلیسای سنت دنیس در پاریس است که ساخت آن در حدود سال ۱۱۴۰ آغاز شد. کلیساهایی با طاق‌بندی و پنجره‌های مشابه آن به زودی در سراسر فرانسه ساخته شدند، که کلیسای نوتردام د پاریس (حدود ۱۳۴۵-۱۱۶۳) و کلیسای جامع لائون (حدود ۱۲۱۵-۱۱۱۲) برجسته‌ترین آنها هستند.

جداره‌های داخلی کلیساهای گوتیک اولیه از نظر بصری به چهار قسمت تقسیم می‌شد. سطح همکف، سطح منبر یا سکوی سخنرانی بود. سطح دوم، ردیف گالری زینتی تریفوریوم بود و بالاتر از آن ردیفی از پنجره‌ها قرار می‌گرفت و Clerestory نام داشت. این تقسیم‌بندی شدن فضای داخلی به زیبایی و هماهنگی کلیسا کمک فراوانی می‌کرد.

در نمای اصلی کلیساهای گوتیک اولیه دو برج عظیم قرار داشت که خطوط عمودی آنها با خطوط افقی درگاه‌های ورودی بزرگ کلیسا متعادل می‌شدند. سراسر نما با انواع پنجره‌ها، گالری‌ها، مجسمه‌‌ها و سایر سنگ‌کاری‌ها آراسته می‌شد.

دوره گوتیک پیشرفته یا Rayonnant (1280-1200)

در مرحله بعدی از تکامل معماری گوتیک وارد دوره گوتیک پیشرفته شدیم که به گوتیک تزئین‌شده نیز معروف است. تزئینات گوتیک پیشرفته، چینش هندسی جدید و پیچیده‌تری داشتند. کلیساهای گوتیک پیشرفته از نظر زیبایی، گام مهمی به جلو بودند اما از نظر سازه‌ای تفاوت زیادی با گوتیک اولیه نداشتند.

در دوران گوتیک پیشرفته توجه به تزئین نمای خارجی بسیار بیشتر شد و عناصری تزئینی مانند قله‌های روی مناره‌ها، ستون‌ها و پشت‌بندها (Pinnacles) به ساختار کلیسا اضافه شد. هندسه تزئینات سنگ‌بُری (Moldings) و قاب تقسیم‌کننده پنجره (Tracery) نیز پیچیده‌تر و پرجزئیات‌تر شد.

بارزترین ویژگی گوتیک پیشرفته، پنجره دایره‌ای بزرگ گل رز است که نمای غربی بسیاری از کلیساهای گوتیک را تزئین می‌کند. برجسته‌ترین نمونه‌های سبک گوتیک پیشرفته شامل کلیساهای Reims، Amiens، Bourges و Beauvais است.

در کلیسای جامع سنت اتین در Bouges فرانسه (ساخت بین سال‌های ۱۱۹۵ تا ۱۲۷۵) طاق‌بندی چهاربخشی گوتیک با کمک پشت‌بند معلق، ایجاد ردیف کاملی از پنجره‌ها را در بخش بالایی دیوارهای کلیسا ممکن کرده است. سقف طاق‌بندی شبستان ارتفاع بسیار زیادی دارد و فضای کلیسا را بازتر می‌کند.

در نیایشگاه کوچک سلطنتی کلیسای S.Chappele در پاریس (ساخت بین سال‌های ۱۲۴۲ تا ۱۲۴۸) دیوارها به ستون‌هایی در حداقل عرض ممکن تبدیل شده‌اند تا بین ستون‌ها با پنجره‌های بزرگ رنگی پر شود. به همین دلیل فضای داخلی این حس را منتقل می‌کند که از نور و رنگ ساخته شده است. طاق‌بندی سقف با رنگ آبی و طلایی پوشیده شده است.

دوره گوتیک متاخر یا Flamboyant (1280-1500)

سبک سوم معماری گوتیک در حدود سال ۱۲۸۰ پدیدار شد. این سبک که به معماری گوتیک شعله‌ور یا مشعشع معروف است، حتی بیشتر از گوتیک پیشرفته تزئینی بود و رواج آن تا حدود سال ۱۵۰۰ ادامه یافت.

این سبک از معماری گوتیک به این دلیل شعله‌ور خوانده می‌شود که تزئینات ظریفِ سر به آسمان کشیده آن، تداعی‌کننده شعله شمع و زبانه آتش است.  ویژگی بارز معماری گوتیک متاخر، استفاده گسترده از منحنی S شکل (که فرمی شبیه به شعله دارد) در قاب سنگی پنجره‌ها است.

در سبک گوتیک متاخر بود که ستو‌ن‌های باربر تا میزان مشخصی از دیوارها جدا شدند و وجود اسکلت ساختمانی دست معماران را برای ساخت پنجره‌های بزرگ در حد فاصل دو ستون باز گذاشت و کلیساهای گوتیک را بیش از پیش روشن کرد.

از سبک معماری گوتیک متاخر علاوه بر بناهای مذهبی در ساخت تالارهای شهری و منازل مسکونی استفاده شده است. از نمونه‌های شاخص گوتیک متاخر می‌توان به کلیسای نوتردام داپین در شالون-آن-شامپانی و سنت ماکلو در روئن و مناره شمالی کلیسای شارتر اشاره کرد.

کلیسای Henry VII در Westminster Abbey لندن – ساخت در سال‌های ۱۵۰۳ تا ۱۵۱۹ – نمونه‌ای از کمال گوتیک عمودی یا سه‌نقطه‌ای انگلیسی (Perpendicular Gothic) است. سقف سنگی این کلیسا، اجرای طاق چنددنده را به اوج می‌رساند و  آویزهای سنگی زیبایی از آن آویزان است. تزئینات توری در سقف چنان باظرافت کار شده‌اند که شبیه به سنگ‌کاری به نظر نمی‌آیند.

کلیسای King’s College در کمبریج انگلستان (ساخت در سال ۱۵۱۵) نمونه زیبایی از اجرای طاق بادبزنی گوتیک متاخر است.

تاثیر معماری گوتیک در طراحی مبلمان و دکوراسیون داخلی

معماری گوتیک قرون وسطی تا حد زیادی مختص ابنیه مذهبی بود و از عناصر گوتیک کمتر در طراحی خانه‌ها استفاده می‌شد. اما در سبک نئوگوتیک و احیای گوتیک در قرن ۱۹ از عناصر معماری گوتیک در ساختمان‌هایی با کاربری‌های مختلف استفاده می‌شد.

سبک نئوگوتیک در قرن نوزدهم به یکی از سبک‌های محبوب طراحی داخلی منازل کوچک و بزرگ تبدیل شد. در این سبک از پنل‌های دیوارپوش از جنس چوب کنده‌کاری‌شده استفاده می‌شد و یا دیوارها با نقوش معماری گوتیک، رنگ یا کاغذ دیواری می‌شد. تزئینات ظریف سنگی، قوس‌های تیزه‌دار و طاق‌های دنده‌دار از دیگر شاخصه‌های طراحی داخلی گوتیک بودند.

کلیسای Trinity در نیویورک (ساخت در سال ۱۸۴۶) نمونه‌ای از سبک احیای گوتیک با سقفی از طاق چوبی و پلاستر گچ است که به کمک شیشه‌های رنگی بزرگش تا حد زیادی به کلیساهای جامع گوتیک شباهت دارد.

جمع‌بندی

معماری گوتیک از زیباترین و شکوهمندترین سبک‌های معماری تاریخ جهان است که بناهای به جا مانده از آن مقصد بسیاری از گردشگران هستند. کلیسای جامع کلن که زمانی بلندترین ساختمان جهان در زمان ساخت آن در سال ۱۸۸۰ بود، با فاصله زیادی پربازدیدترین بنای دیدنی آلمان است و روزانه ۲۰۰۰۰ بازدیدکننده را به خود جلب می‌کند.

یکی از معروف‌ترین کلیساهای جهان، نوتردام د پاریس، نمونه‌ای خیره‌کننده از معماری گوتیک فرانسوی است که با برج‌های دوقلو و پنجره‌های گل رز در نمای آن شناخته می‌شود. این کلیسا پربازدیدکننده‌ترین جاذبه در اروپا است که سالانه نزدیک به ۱۴ میلیون بازدید‌کننده دارد.

کلیسای گوتیک وست مینستر که محل برگزاری مراسم عروسی سلطنتی و تاج‌گذاری پادشاهان و ملکه‌ها برای بیش از ۱۰۰۰ سال است، یکی از مشهورترین کلیساهای انگلستان و جهان و پربازدیدترین کلیسای لندن است. سبک گوتیک و خصوصا تکنیک‌ها و هندسه عناصر تزئینی آن تاثیر بسیاری بر معماری امروز ما داشته است و شناخت آن برای هر معمار و طراح داخلی مفید است. پیش از این در دو مطلب مفصل، انواع سبک‌های معماری و سبک‌های معماری داخلی را به شما معرفی کرده‌ایم. خواندن این دو مطلب را برای آشنایی بیشتر با سبک‌های تاریخ معماری به شما پیشنهاد می‌کنیم.

همچنین برای یادگیری مهارت های لازم در حوزه معماری به دپارتمان معماری آموزال سر بزنید.