معماری نامرئی (Invisible architecture)

معماری نامرئی همان پرسشی است که از ابتدای خلقت ریشه در ذهنیت انسان برای نامرئی شدن داشته است. بشر همیشه در این فکر بوده که چطور می‌توان نامرئی شد؟ چطور می‌توان بدون دیده شدن و جلب توجه دیگران به همه جار رفت و به تمام امور خود سروسامان داد. این پرسش همیشگی ذهن انسان سبب شد تا با گذشت زمان و طی شدن قرون مختلف، همواره در پی یافتن راهی باشد که بتوان نامرئی شد و نامرئی شدن را ممکن کرد. این مقاله در بعد معماری به این پرسش پاسخ خواهد داد.

معماری نامرئی

مقوله دیده نشدن و همچنین نامرئی بودن یکی از دغدغه‌های اساسی بشر بوده و به دلیل استقبال گسترده‌ای که از این موضوع صورت گرفته ما در تمام دوران‌ها با شعبده بازان، جادوگران و ساحرانی روبرو بوده‌ایم که با غیب کردن افراد، اشیا و حتی بناها توجه ما را به خود جلب کرده‌اند. بُعد نامرئی شدن به ادراک و احساس انسان بستگی دارد و در ادامه عملکرد خود با شبیه‌سازی فضا به خواب و رویایی واقعی، خود را در ذهن انسان به چالش می‌کشد.

معماری نامرئی به ما کمک خواهد کرد تا در ادامه تصورات و رویاهای بشر بتوانیم یک فضای ترکیبی را در ذهن خلق کنیم و درک خود از فضا را مورد آزمایش قرار دهیم. در حالت کلی مشخص کردن ابتدا و انتهای فضا کار چندان راحتی نیست و همواره فضا مفهوم جدیدی را به ذهن ما القا کرده است. در این مطلب تاریخچه نامرئی شدن و معماری مرئی و نامرئی را با یکدیگر مرور می‌کنیم و در ادامه، مطالعات و تکنیک‌های کاربردی و مورد استفاده را با یکدیگر مورد بررسی قرار خواهیم داد.

نامرئی شدن

افسانه‌ها و داستان‌های قدیمی رایج ملل به خوبی مسئله مرئی و یا نامرئی بودن را برای ما به‌تصویر می‌کشند و گواه این مدعا هستند که از دیرباز انسان در پی این موضوع به تحقیق و جستجو پرداخته است. نامرئی شدن به زبان ساده یعنی در دیدرس نبودن و دیده نشدن. در لغتنامه دهخدا نیز واژه نامرئی را با غیر مرئی، نادیده، نامشهود، ناپیدا و رویت ناپذیر برابر دانسته و تاکید بر این است که این واژه عربی است. به زبان فارسی معادل واژه نامرئی، واژه پهلوی آبیداگ است. در اهداف نظامی نامرئی شدن با مقوله استتار در یک راستا بوده و یکی از شاخه‌های بسیار مهم و رکن‌های اساسی نظامی برای هر کشور محسوب می‌شود. اطلاعات این حوزه به دلیل محرمانه بودن چندان در دسترس نیست و ما در بعد نظامی نمی‌توانیم این امر را ناممکن بدانیم و یا به آن دسترسی کاملی داشته باشیم.

تنها در برخی از منابع اینترنتی و کتابخانه‌ای اشارات مختصری به موضوع شده است. نکته جالب اینکه نامرئی شدن سطوح مختلفی دارد و هدف ما مشخص کردن میزان توان بشر در این مقوله است. در همین راستا می‌توان اذعان داشت که عناصر فراوانی در اطراف ما حضور دارند که قابل رویت نیستند، مانند باد که اثر خود را دارد اما تابحال دیده نشده است. درعین‌حال معماری، هنر ملموسی است که بواسطه برقراری رابطه انسان با فضا ایجاد می‌شود. در ادامه معماری نامرئی از دو مقوله بعد احساسی- ادراکی و بعد فیزیکی بررسی شده تا به هندسه، تناسبات و روابط فضایی در معماری با مقوله نامرئی شدن دست یابیم

بعد حسی- فیزیکی معماری نامرئی

 در حالت کلی مقوله زیبایی شناختی به قسمت خاصی از روان ما اشاره می‌کند که سبب می‌شود در فرد احساس رضایتی غیرقابل وصف به وجود آید. در همین راستا می‌توان اینگونه گفت که این احساس خاص بواسطه تاثیر عوامل اجتماعی – روانی ایجاد شده و تابع شخص دریافت کننده اطلاعات است. به همین دلیل ما به راحتی می‌توانیم معماری نامرئی را از بعد فیزیکی معماری و بعد ادراکی – احساسی آن مورد بررسی قرار دهیم. بعد فیزیکی همان مقوله نامرئی شدن از منظر حس بینایی و بعد ادراکی – احساسی بعبارتی معماری پنهانی است که به هندسه، تناسبات و روابط فضایی در طراحی معماری اشاره می‌کند.

بعد ادراکی – حسی در معماری نامرئی

آقای نیتشک با تشریح دنیای زنده و مجاور ما که بین فضای اقلیدسی و همچنین عالم ذات یا تجربه قرار دارد، تفاوت زیادی قائل شده و اظهار می‌کند که عالم تجربه عالمی مرکزی است که از بشر ذی‌شعور تشکیل شده و به همین دلیل سیستمی عالی دارد که بواسطه آن مسیرها و جهت‌های گوناگون را به وسیله حرکات بدن انسان تغییر میدهد. بعبارتی جهات با توجه به انسان تثبیت می‌شوند. در این قسمت آقای نیشتک تعریف مناسبی از عالم ادراک ارائه داده که براساس آن می‌توان همه چیز را جهت داد ولی ایشان این حقیقت را در نظر نگرفته که ادراک به یک سیستم پایدار از تصورات برمیگردد تا بتواند مفهوم انگیز باشد.

زمانی که انسان عالم ادراک را بصورت یک سرفصل اصلی درنظر می‌گیرد سبب می‌شود تا مبحث اصولی فضای معماری غیر ممکن باشد. بر این اساس هر چیزی را که افراد بر طبق عالم ادراک توصیف می‌کنند، تجارب عینی معماری نامیده و در آن صورت است که شخص به اجبار به این نتیجه می‌رسد که معماری زمانی موجودیت دارد که فقط از طریق تجربه ایجاد شده باشد. بر همین اساس ذکر این موضوع که انسان در اکثر مواقع مرکز فضای معماری است و جهت‌ها و مسیرها با حرکات بدن او تغییر می‌کنند، نادرست است. بعبارتی معماری بنفسه قائم به ذات وجودی خود است و از توهمات دارای مرکز و جهات مخصوص جدا بوده. بعد ادراکی و حسی به مقوله‌ای از معماری نامرئی اشاره می‌کند که هندسه، تناسبات و روابط طراحی معماری را مورد توجه قرار داده و نمونه بارز آن برج طغرل است.

بعد فیزیکی معماری در معماری نامرئی

بعد فیزیکی فضا بعبارتی همان فضایی است که بصورت کاملاً عینی قابل درک است. فضایی که مستقیماً احساس شده و به واسطه عناصر تعریف کننده‌ای که دارد به‌صورت کامل قابل شناخت است. ما فضا را براساس عناصر محدود کننده شناسایی می‌کنیم و شخصیت آن همیشه تابع نظم حاکم و چگونگی عناصر است که به آن رابطه می‌گویند. یک فضا، فضا نیست مگر اینکه بتوان آن را به‌روشنی تشخیص داد و درک کرد که چطور بوجود آمده است. در بین حواس پنجگانه، بینایی بدون هیچ شک و شبهه‌ای مهمترین حس برای درک معماری محسوب می‌شود، اما دقت کنید که بینایی تنها حس مورد استفاده ما نیست. فراموش نکنید که ادراک بصری انسان در هیچ شرایطی با عکاسی از محیط برابری نمی‌کند.

به همین واسطه فرایند دیدن با تجزیه و تحلیل اطلاعات انجام شده و این عملکرد تنها با داده پردازی در سیستم‌های کامپیوتری قابل قیاس است. در قدم اول باید میان میدان دید در قیاس با یک میدان دید مشخص، تفاوت قائل شد. منظور از میدان دید مشخص همان وسعتی است که می‌توان آن را با چشمان ثابت و با صورت ثابت رویت کرد. میدان دید نیز به عرصه‌ای اطلاق می‌شود که با صورت ثابت و البته چشمانی متحرک می‌توان آن را از نظر گذراند. پروسه و عملکرد دیدن که به واسطه چشم انجام میشود در حساس‌ترین قسمت شبکیه چشم ایجاد شده و ما براحتی می‌توانیم تصویری که قصد دیدنش را داریم تماشا کنیم. بدلیل همین ویژگی‌های منحصر به ‌فرد چشم و خطای دید است که به راحتی می‌توان به معماری نامرئی دست پیدا کرد.

نمونه‌های کاربردی و موثر در معماری نامرئی

در ادامه شما را با تکنیک‌هایی که برای ایجاد معماری نامرئی از ابتدا تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند آشنا خواهیم کرد. این تکنیک‌ها در خلق معماری نامرئی شهری، سازه‌های نامرئی و ساختمان‌های نامرئی، موثر هستند و بگونه‌ای یک راهنمای کلی برای این ساز و کار محسوب می‌شوند.

تکنیک بخار آب و مِه در معماری نامرئی

یکی از تکنیک‌های معماری نامرئی برای ایجاد ساختمان‌های نامرئی، استفاده از تکنیک بخار آب است. این تکنیک می‌تواند براحتی یک دیوار را غیر قابل رویت کند. در این روش شما با نزدیک شدن به جسم مورد نظر می‌توانید آن را ببینید. روش ایجاد بخار آب و تکنیک مِه بواسطه سیستم‌های پیشرفته ایجاد می‌شوند که با بررسی صحیح انجام شده، تا در زمان استفاده خطری برای کاربران نداشته باشند.

ناگفته نماند که علاوه بر معماری نامرئی می‌توان در فعالیت‌های پزشکی نیز از تکنیک بخار آب برای درمان بیماران استفاده کرد. در این روش با ایجاد یک فضای جذاب برای مشاهده کردن می‌توان درمان و شفابخشی بیماران را در یک زمان مشخص براحتی انجام داد. البته باید این نکته را نیز در نظر گرفت که ایجاد دیوار مِه هزینه زیادی دارد و نگهداری از آن نیز مستلزم زمان، دقت و یک منبع مالی پایان ناپذیر است.

جداره‌های آینه‌ای در معماری نامرئی

اگر بگویم در معماری نامرئی ، این تکنیک یک روش جادوگری است پربیراه نگفته‌ام. در این تکنیک شما با استفاده از آینه‌هایی که در جداره‌ها مورد استفاده قرار می‌دهید، براحتی می توانید تصاویر اطراف را بازتاب کنید. در ادامه نیز جسم مورد نظر از دید همگان پنهان شده و کاملا نامرئی خواهد شد. بعبارتی شما بواسطه آینه‌ها، حجم مورد نظر را تا اندازه زیادی غیرقابل مشاهده خواهید ساخت. برای مثال هتل‌هایی که در جنگل‌های انبوه ساخته شده‌اند به‌لحاظ بصری به جنگل صدمه نزده اما ساخت و ساز آن را با هدف رفاه انسان، پنهان کرده‌اند.

این روش نسبت به روش مِه و بخار آب هزینه کمتری دارد و سهولت اجرای آن سبب شده تا بشدت مورد توجه قرار گیرد. البته ناگفته نماند که دید ناظر در این روش بسیار اهمیت دارد. اگر به تصاویر دقت کنید خواهید دید که هتل‌ها از سطح زمین فاصله دارند. این امر موجب بازتاب تصاویر درخت‌هایی است که در ارتفاع قرار گرفته‌اند. این ترفند کمک می‌کند تا ساختمان‌ها در بافت جنگل از دید ناظر مخفی شده و غیرقابل مشاهده باشند. این عملکرد در معماری نامرئی ، با ایجاد سازه‌های نامرئی و البته با کمک خطای دید انسانی،  یک جادوگری تمام عیار است.

تغییر زاویه دید در معماری نامرئی

بدون شک با بنای کلیسای نامرئی در بلژیک آشنا هستید. این کلیسا بگونه‌ای طراحی شده که تنها از یک زاویه بخصوص قابل رویت باشد، بعبارتی شما در بقیه زاویه‌ها نمی‌توانید کلیسا را تماشا کنید. این کلیسا یک طرح خلاقانه از معماری نامرئی است. در این بنا شما تنها با تغییر زاویه دید، می‌توانید یک فضای مرئی را به نامرئی و یک فضای نامرئی را به نامرئی تبدیل کرد. حتی به تعبیری این عملکرد به روحانی شدن فضای کلیسا کمک کرده و بعد معنا گرایانه آن را افزایش داده است. به تعبیری در اینگونه طرح‌های خلاقانه که با معماری مرئی و نامرئی فضایی را خلق می‌کنند، شما تنها با یک تغییر جهت کوچک می‌توانید نقش مستقیم محاسبات و تغییر زاویه در بنا را مشاهده کنید.

شیشه و شکست نور

معمار و هنرمند معروف جیمز کارپنتر، یک کارشناس نابغه بود که در استفاده از نور و شیشه، جادو می‌کرد. جیمز به خاطر طرح‌هایی شگفت انگیز و خارق العاده که بواسطه آن ساختارهای مرئی و نامرئی را خلق می کرد، شناخته شده و معروف است. استودیوی طراحی این هنرمند نابغه در نیویورک و در محله منهتن قرار دارد که البته مرکز تجارت جهانی و سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. منهتن دقیقا همان محله‌ای بود که حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر را به خود دید. از نظر جیمز کارپنتر، کیفیت نور در منهتن یک قابلیت مهم و اساسی است که می‌توان بواسطه آن، معماری نامرئی شگفت انگیزی را خلق کرد.

بدنه شیشه‌ای در معماری نامرئی

در این روش برای بدنه ساختمان یک جداره شیشه‌ای در نظر گرفته می‌شود. بعد از آن این طبیعت است که تمام این جداره‌ها را به واسطه قابل رویت بودن نامرئی می‌کند. این یک روش متداول است که بواسطه آن شما می‌توانید در اطراف بنا، منظره زیبایی از طبیعت را تماشا کرده و معماری نامرئی را نیز اعمال کنید. البته جداره‌های شیشه‌ای در کنار ارائه یک منظره زیبا، حرارت را نگه داشته و آن را حفظ می‌کنند. ناگفته نماند که این روش نیز هزینه زیادی لازم دارد و البته شما باید دقت کنید که شیشه‌های انتخاب شده مقاومت لازم را داشته باشند. مقاوت سبب می‌شود که علاوه بر عوامل جوی و طبیعی، خطر جدی برای استفاده کنندگان وجود نداشته باشد. در ادامه شما با این روش می‌توانید نامرئی شدن در کف ساختمان را اعمال کنید. ضمن اینکه در پایان یک کف قابل رویت با حفظ کاربری اصلی نیز خواهید داشت.

 پوشش نامرئی

دانشمندان این حوزه در دانشگاه تگزاس موفق شدند جرمی بزرگ و سه بعدی را بواسطه پوشش نامرئی، از دیدها پنهان کنند. استوانه‌ای ۱۸ سانتی متری در یک طیف نوری مایکروویو نامرئی شد. البته سازندگان آن انتظار داشتند بتوانند یک رَدای نامرئی طراحی کنند. اما در نهایت آنها توانستند یک پوشش جدید برای نامرئی کردن اجسام به دنیا معرفی کنند. با پیشرفتی که در این سیستم ایجاد شده، اجسام بزرگ و سه بعدی براحتی نامرئی شده و از دیدها ناپدید خواهند شد.

تا پیش از این محققان تنها در نامرئی کردن اجسام دو بعدی و سه بعدی کوچک مهارت پیدا کرده بودند. اما با این ابداع جدید براحتی می‌توان یک معماری نامرئی شهری را خلق کرد. بعبارتی با نامرئی شدن اجسام در نور مایکروویو در کوتاه‌ترین زمان ممکن می‌توان ادوات و تجهیزات نظامی مانند هواپیماها را نیز از دید رادارها مخفی کرد. حتی با این تکنولوژی می‌شود نورهای مزاحم در میکروسکوپ‌های بسیار پیشرفته آزمایشگاهی را نیز مسدود کرد. به این شکل، دقت مورد نیاز برای مطالعات میکروسکوپی بشدت افزایش خواهد یافت.

استفاده از مواد شفاف در معماری نامرئی

تکنیک کاربردی دیگر برای ایجاد معماری نامرئی ، بکارگیری مواد شفاف است. اگر دقت کرده باشید در شب وقتی که نورها روشن می‌شوند و فضا را به همراه خود روشن می‌کنند، جداره‌های شیشه‌ای دیده نمی‌شوند. اینگونه بنظر می‌رسد که شخص بین آسمان و زمین معلق است. با این روش که یک روش آزمایشی است فضایی را به یک ساختمان قدیمی اضافه می‌کنند. در ادامه نیز این فضا را با یک پلاستیک شفاف و البته ضخیم می‌پوشاندند. بعبارتی این پلاستیک بر روی هوا قرار گرفته و شب هنگام با استفاده کردن از نور و هوایی که درون پلاستیک محبوس شده، فضایی ایجاد می‌شود که القا کننده محفظه‌های معلق مابین زمین آسمان است. همچنین فردی که در این محفظه قرار گرفته باشد نیز در هوا معلق دیده می‌شود.

بکارگیری متافلکس

آخرین روشی که در معماری ساختمان‌های نامرئی ممکن است روزی مورد استفاده قرار گیرد، استفاده کاربردی از متافلکس است.دانشمندان به واسطه ماده‌ای که طراحی و اختراع کرده‌اند و با قرار دادن یک لایه نازک از آن بر روی اشیا، براحتی قادر به نامرئی کردن آنها شده‌اند. در یک گزارش جالب که از شبکه تلویزیونی الجزیره انگلیس پخش شد، عده‌ای از محققان ورقه‌ای عجیب، نازک و قابل انعطاف را اختراع کرده بودند. آنها با قرار دادن این ورقه بر روی اشیا، شئ مورد نظر نامرئی می‌شد.

این ورق، متافلکس نام داشت و به واسطه بافت ریز خود بگونه‌ای طراحی شده بود که تابش‌های نوری را به جای جذب کردن، به اطراف خود منحرف می‌کرد. بر همین اساس از بازتاب نور به چشم افراد جلوگیری می‌شد. این بدان معناست که جسم مورد آزمایش از دید همگان مخفی شده. بعبارتی جسم نامرئی شده و در نتیجه فرد قادر به دیدن شئ مورد نظر نبود. البته ناگفته نماند این کشف هنوز بصورت کاملاً حرفه‌ای انجام نشده است. در حال حاضر در مرحله آزمایشی قرار دارد اما ممکن است روزی همین اختراع در معماری نامرئی انقلابی برپا کند.

معماری نامرئی و معماری مرئی

این مطلب در حوزه معماری نامرئی تلاش کرد تا شما را با اساس و پایه تفکر نامرئی شدن و البته راهکارهای عملی و اجرایی آن در حوزه تخصصی معماری آشنا کند. هدف از نامرئی بودن دیده نشدن است، درحالیکه تمام اجسام در طبیعت و در اطراف ما ذاتا مرئی هستند. نامرئی بودن برای بشر تأمل‌برانگیز است چون سبب جذب شدن او را به قابلیت‌هایی فراهم می‌کند که باطنا در ماهیت این دنیا جایی ندارند. همانطور که پیشتر نیز اشاره کردیم هنر معماری قابل درک و ملموس است. در همین راستا انسان باید در یک فضا با محیط اطراف خود ارتباط برقرار کند تا به آن شکل و معنا ببخشد. البته تمام روش‌هایی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته‌اند قابل اجرا بوده و ممکن است در آینده‌ای نه چندان دور با طیف وسیع و گسترده‌ای از این دست اختراعات در معماری روبرو باشیم.

اگر به دنبال آشنایی بیشتر با انواع سبک‌های معماری هستید، به مقاله آن سر بزنید!